En de reisdagboeken van Ida Pfeiffer zijn gearriveerd. Eindelijk kan mijn reis beginnen! Als ze op dinsdagmiddag 22 maart 1842 de stoomboot pakt bij het Weense Kaisermühlen, stap ik ook in. Ik moet nog wel een beetje aan Pfeiffer wennen. Ze rent maar over het dek heen en weer, bij elke burcht roepend hoe mooi deze wel niet is. En hoe lieftallig de Donau door het landschap slingert. Ik verbaas me ook wel een beetje over deze ontdekkingsreiziger in spe, die op haar reizen de meest onbekende en rauwe plekken zal gaan bezoeken maar voor het nu vooral in de ban is van de schönen blauen Donau.
Vergeten tijd
Als je zo meereist met Pfeiffer zie je de regio voor je. De idyllische ligging van Pressburg (Bratislava) Pest (Boedapest) en Belgrad (Belgrado) aan de Donau. Glooiende heuvels. Stoere burchten en stadjes waar het Ottomaanse rijk en de Habsburgers elkaar de maat hebben genomen. Voor ons is dat een bijna vergeten tijdblok, vooral nadat de eerste en de tweede Wereldoorlog en vooral ook de Koude Oorlog de geschiedenis van dit gebied opnieuw hebben herschreven.
Socialistische architectuur
Pfeiffer zal Pressburg vermoedelijk goed hebben gekend. Wenen was de hoofdstad van het Keizerrijk, maar in Pressburg, 60 kilometer verderop, werd de Keizer gekroond. Pressburg heet inmiddels Bratislava, is de hoofdstad van Slowakije en kent als stad twee gezichten. De oude stad – met het Kasteel van Bratislava boven op een heuvel – zal Pfeiffer nog steeds een bekend gevoel geven. Maar dat geldt niet voor de overzijde van de Donau.
Daar verscheen rond 1970 Petrzalka, een hoogbouwwijk van betonnen kolossen, geheel onder socialistische architectuur, de grootste in haar soort in Centraal Europa. De wijk biedt onderdak aan ruim 100.000 inwoners. Toen ik voor het eerst richting Bratislava reed, wist ik niet wat ik zag. Deze hoogbouw, als oneindige rijen totems in het landschap, en pas daarna doemde in de verte de oude stad op.
Een paar jaar geleden was ik opnieuw in Bratislava en bezocht ik op een snoeihete zomerdag Petrzalka. Je bent er zo vanuit de oude binnenstad: met een tram de Donau over, bij de eerste halte uitstappen, een looppad door een strook verdroogd gras, en daar dan stuit je tegen de eerste rij woonblokken. Betonnen woontorens, in zacht geel, roze en rood geschilderd. Verzachtende kleuren om het harde materiaal te verhullen. Afgebrokkelde plinten en door de hitte, bijna geen levende ziel op straat.
Schuivende grenzen
Pfeiffer is in haar tijd onder de indruk van de overslagactiviteiten in het versterkte grensplaatsje Semlin (Zemun). Hier aan de zuidoever van de Donau stopt haar Oostenrijk. Belgrad, een kwartiertje varen verderop, is onderdeel van het Ottomaanse rijk. Ze is onder de indruk van de prachtige ligging van de stad en bestudeert vanaf het dek de moskeeën nauwgezet. ‘Het is de eerste keer dat ik moskeeën en minaretten zie’, noteert ze enthousiast in haar dagboek. ‘En die ik vanaf boord kan zien hebben een rond gebouw bedekt met een koepel waaruit twee slanke minaretten als een soort hoge ronde zuilen schieten’.
Van de ruim 200 moskeeën, die in de tijd van de Ottomanen Belgrado hebben gesierd, is er nu nog maar eentje over, de Bajrakli Moskee. Enkele decennia nadat Pfeiffer de stad vanaf het schip heeft bestudeerd, verschoof het machtsevenwicht in de regio opnieuw. Belgrado kwam toen – na een periode van 400 jaar onder Ottomaanse heerschappij, afgewisseld met een drietal onderbrekingen waarin de Oostenrijkers de stad wisten terug te veroveren – definitief in handen van de Serviërs.
Novi Beograd
Een bezoek aan Belgrado staat al een tijd op mijn verlanglijstje. Pfeiffer gaat hier niet aan land, maar ik verlaat het schip voor een klein uitstapje. Semlin (Zemun) is inmiddels en buitenwijk van Belgrado. En strak naast het pittoreske Zemun is in 1948 onder het Joegoslavië van Tito, op een moerassig stukje land, een van de meest iconische woonwijken onder socialistische architectuur gebouwd. Als je naar de foto’s van het stadsdeel kijkt, zou je bijna denken dat je je in het decor van een retro-futuristische science fiction film bevindt. Met als ondertitel ‘hoe wij in het verleden de toekomst zagen’. Zoiets.
Maar die toekomst is nog steeds het heden en Novi Beograd staat er nog net zo rauw bij als zeventig jaar geleden. Als je een beeld wilt krijgen van het hedendaagse Novi Beograd, moet je maar eens in the Calvert Journal (digitale gids over het Nieuwe Oosten) gaan kijken. Daar verscheen in 2020 een artikel van Jan Doroteo over Novi Beograd met prachtige foto’s van Piotr Bedrnaski.
Doroteo: ‘In Warschau waar ik vandaag kom, zijn de meeste gebouwen uit het communistische tijdperk veranderd in kitscherige, kleurrijke woonblokken. Maar als ik deze dichtheid zie, deze rauwe en desolate modernistische architectuur, dan ontdek ik opnieuw het gevoel van mijn jeugd en word ik op slag verliefd op Novi Beograd.’
Laat Pfeiffer maar haar burchten en kastelen bewonderen. Ik ben veel meer benieuwd naar de rafelranden van de stad. Als ik mijn verkenning door Novi Beograd eindig bij blok 13, kan ik zo de weg oversteken naar het Museum of Contemporary art.