De IJsselbiënnale 2023 ligt met maar liefst 27 kunstinstallaties als een verleidelijk snoer in het IJssellandschap. Bij deze – alweer – derde editie, start de route in Ellecom, ten zuiden van Dieren en eindigt de route in het oude centrum van Kampen. Het thema van dit jaar ‘Grondtonen’ grijpt je bij de lurven en de kwetsbaarheid van de werken, opgesteld in het magische licht van het IJssellandschap, resoneren lang na. Hoe meer kunstinstallaties je hebt gezien, hoe groter het verlangen om ze allemaal te zien.
Dagexpedities
De IJsselbiënnale 2023 laat zich niet vangen in één dag. Het zijn talloze dagexpedities, ontdekkingsreizen langs oude cultuurlandschappen, verweesde industriële terreinen en jong IJssellandschap. Nieuw landschap dat het afgelopen decennium is gecreëerd om de IJssel bij dreigend overstromingsgevaar letterlijk ruimte te geven om water af te voeren. En water hebben we de afgelopen weken gehad. Het kwam met bakken omlaag, niet het ideale weer om een kunstroute als deze te verkennen maar wel tekenend voor het kantelpunt waarop we ons in de relatie mens-natuur bevinden.
De kwetsbaarheid van vele werken is opvallend. Ze zijn letterlijk van plaatselijke grond gemaakt waardoor we worden gedwongen de kwetsbaarheid van onze verhouding tot grond en daarmee onze aarde, onder ogen te zien.
Uit grond opgetrokken
Zo bestaat het werk ‘After nature’ van Leonard van Munster uit een constellatie van doorzichtige buizen gevuld met water, die verbonden worden door stakerige hompen grond getooid met een toef gras. Gezien vanuit de verte, geeft het graskapsel de zandstaken, een bijna menselijk voorkomen. Van Munster neemt ons met zijn installatie mee ‘onder de grond’. Met ons ingrijpen passen we steeds opnieuw de samenstelling van de grond aan, willen we haar reguleren, en ‘verbeteren’. Maar wat wij al jarenlang als ‘verbeteren’ van de natuur zien, is tevens deregulering van diezelfde natuur.
Het kunstwerk ‘Home’ van Giuseppe Licari staat letterlijk in de uiterwaarden, de uitwijkgrond van een rivier bij hoog water (zie hoofdfoto). Decennialang hebben we uitgerekend daar – tegen beter weten in – uitbreidingswijken van onze steden gepland. Het kunstwerk heeft de vorm van een huisje uit het monopoliespel en is opgetrokken uit plaatselijke zand en rivierklei. Wind, regen en zon hebben invloed en het huis is aan verval onderhevig. De eerste keer dat ik ‘Home’ zag, zat een grote scheur in de gevel en een deel van het dak. Aan de westzijde groeiden gewassen uit het dak. Bij een tweede bezoek was een groot deel van de oostelijke zijde weggegleden.
De zandvormen die Miriam Knibbeler in haar werk Solastalgia heeft opgetrokken hebben onmiskenbaar de vorm van lichamen. Ze liggen verleidelijk gekruld naast elkaar, beneden aan de dijk. Hier wil de kunstenaar ons verleiden ‘grond’ te zien als een wezenlijk iets. Als onderdeel van wie wij zijn en waartoe wij ons liefdevol moeten verhouden. Als wij de grond begrijpen als een partner, gaan we er dan ook menselijker mee om? Onze bodem zit bomvol leven. Zou je anders naar grond kijken als je wist dat in een kubieke meter grond, gegraven onder natuurlijk grasland, 100.000.000.000.000 bacteriën zitten, 10.000.000.000.000 schimmels, 100.000.000 algen en 1.000.000 rondwormen? Ze zitten daar om jou, mij, de natuur om ons heen gezond en in evenwicht te houden (bron Global Soil Atlas 2015).
Onder de grond en in het licht
De kunstenaar Em’kal Eyongakpa uit Kameroen neemt je letterlijk mee onder de grond, in het donkerte van een oude leegstaande zeepfabriek in het Sluiskwartier in Deventer. Eyongakpa heeft delen van het gebouw behangen met draden, een bizar en geheimzinnig weefsel. Alsof je wordt ondergedompeld in het wereldwijde ondergrondse schimmelnetwerk. Lage muzikale tonen maken het pulseren van de aarde voor het menselijke oor toegankelijk. De installatie is een totaalervaring van omarmend duister, van intuïtief ervaren en weten.
Ook Giny Vos heeft immateriële en onzichtbare fenomenen als thema voor haar kunstwerk gekozen. Maar dan bovengronds. Haar installatie ‘Light Field’ staat op hoge staanders als een taartpunt in de Reeve delta bij Kampen en vangt wind en licht en maakt zonder toepassing van kunstlicht, lichtdeeltjes zichtbaar. Het constante geratel van de bladdelen van de kubusjes die aan het metalen geraamte hangen, de zachte hoge tonen, als de wind met het kunstwerk speelt, hebben tegelijkertijd een waarschuwende ondertoon.
Net als de eerdere twee IJsselbiënnales ligt ook bij deze editie de focus op de (dreigende) klimaatverandering, hoe wij ons daar als mens toe verhouden en wat dit betekent voor het landschap. Naast de 27 kunstwerken, schragen twee bijzondere erfgoedlocaties, de oude turnhal in Ellecom en de voormalige energiecentrale Harculo (ten zuiden van Zwolle) de biënnale met prachtige groepsinstallaties.
Via het programma Nevengeul zijn ondersteunend aan de Biënnale, exposities te bezoeken. Een helder programmagidsje en bijbehorende routekaarten wijzen de weg. Inmiddels heb ik 20 van de 27 installaties, beide groepsexposities en delen van het programma Nevengeul verkend. En het is verslavend, de resterende 7 installaties wil ik perse ook nog zien. Voor wie nog niet is geweest, je heb nog tot en met 17 september 2023 de tijd om de kunstwerken in de context van het prachtige IJssellandschap en het magische licht van de IJssel te ervaren.