Bestemming Lodz, de grote onbekende. Ruim 700.000 inwoners, derde stad van Polen en toch gaat niemand er naar toe. Tenzij je er woont, werkt of vrienden wilt bezoeken. Of als je – zoals mij is overkomen – wordt verleid te gaan door iemand die al jaren zijn hart aan Lodz heeft verpand. De stad zal vooralsnog niet in de toeristen top 10 lijstjes van Polen verschijnen, daarvoor is de ontstaansgeschiedenis te jong en het Disney gehalte te laag. En zolang reisgidsen vooral sterren uitdelen voor kastelen, kerken en middeleeuwse centra, zal Lodz ook niet hoog in de ranking komen. Dat is jammer, want Lodz heeft juist heel veel te bieden. Deel 1 van een serie over het prachtige maar onbekende Lodz.
De opgang en ondergang van de textielindustrie, de sovjet overheersing en heel veel creatief DNA heeft de stad gevormd. De stad is één groot driedimensionaal decor en tegelijkertijd levensecht. Het is niet voor niets dat de grootste Poolse regisseurs juist uit deze stad komen. Je voelt de vibraties van wat is geweest, maar ook dat hier iets staat te gebeuren. Een kleine week heb ik rondgedwaald in Lodz en ik kon er maar niet genoeg van krijgen. Noem het maar liefde op het eerste gezicht. En ook herkenning. Een parallelle identiteit. De fabrieken van Lodz stonden ook in het Twente van mijn jeugd. Sommige van mijn oudere familieleden hebben hun jonge jaren nog in de textielfabriek doorgebracht.
De stedelijke opbouw van Lodz is een geheel andere dan de rest van Polen en Lodz is als stad pas gaan groeien na 1830 (met 13.000 inwoners toentertijd een kleine onbetekenend stadje). Lodz werd dankzij een gunstige ligging aan het water door de autoriteiten aangewezen als vestigingslocatie voor de textielindustrie en een halve eeuw later was Lodz een van de grootste textielsteden van Europa. Het frappante is dat je van het water niets meer ziet, de stad is er overheen gebouwd. Investeerders, arbeiders, gelukszoekers, kunstenaarsvolk dat voor de textielbaronnen aan de slag ging, van alle kanten stroomden ze toe. Lodz was het nieuwe beloofde land. De stad groeide in een mum van tijd door naar ruim 500.000 inwoners in 1900.
Bijzonder is ook, al dwaal je er dagen rond, je niet in het oude centrum van het Lodz van 1830 geraakt. Niemand heeft het er ook over. Vrienden in Lodz brengen je naar hele andere plekken. Het gedeelte wat sinds de opkomst van de textielindustrie wordt gevoeld als het centrum van de stad, is naast het oude Lodz gebouwd volgens een gritsysteem. De straat waar alles om draait in dit gebied is de Piotrkowska, met een lengte van vier kilometer de langste winkelstraat van Polen. Alleen al om dit langgerekte centrum lijkt de stad in het niets op andere steden in Polen. Verwacht in Lodz geen traditioneel marktplein met zacht geel, rood en groen geverfde huizen.
Lodz is de armste stad van Polen en Lodz is rauw. Elk gebouw in de binnenstad is bekladderd met graffiti. Maar ook overal streetart van hele bekende makers. Negentiende-eeuwse jugendstil architectuur en Oostblokarchitectuur wisselen elkaar af. De verf bladdert van de gebouwen en grijs is de overheersende kleur. Toch voel je ook de nieuwe tijd. Het gaat goed met de economie van Polen en Lodz groeit mee. Op veel plekken wordt gebouwd en nieuwe industrie weet de weg naar Lodz te vinden. Overal zijn jonge mensen en de stad laat in een aantal (licht, film, foto, design en jazz) festivals van bijzonder hoog niveau haar creativiteit zien. De uitgaanscultuur van Lodz doet me een beetje denken aan Berlijn. Met dat verschil dat toeristen de weg naar Berlijn weten te vinden en dat Lodz nog een groot bewaard geheim is.
Het meest typerend voor Lodz zijn de voormalige fabriekscomplexen. De hele stad staat er vol mee, lukraak, alsof ze er willekeurig zijn uitgestrooid. Een deel van de complexen, dicht tegen het centrum aangelegen heeft een nieuwe bestemming gekregen, de iets verder gelegen complexen wachten nog op nieuwe eigenaren met geld en lef. De natuur heeft er vrij spel en de villa’s van de voormalige textielbaronnen brokkelen er steeds verder af. De bij de fabrieken gelegen arbeiderswijken zou je ook zo op de monumentenlijst kunnen zetten. Sommige delen leveren een bizar contrast op. De opgeknapte delen met een diep warme oranje kleur en strakke gevels, de vervallen delen beroet, bestoft en in vervallen staat. De stad heeft de val van de textielindustrie nog niet verwerkt.
Maar Lodz veert terug. De wederopstanding van Lodz is 10 jaar geleden gestart met de opening van Manufaktura. Een vervallen textielcomplex met een oppervlakte van 27 hectare werd met heel veel liefde voor detail, herbestemd tot een grootschalig winkel en leisure centrum. Waar veel steden in vergelijkbare situaties kiezen voor grootschalige anonieme nieuwbouw, koos Lodz ervoor haar industrieel erfgoed in te zetten. Bijna niemand geloofde erin en stiekem was er ook hoop. Creatieve pioniers staken de hoofden bij elkaar, een Franse partij durfde te investeren en ineens verscheen in het grijze en rafelige Lodz ten noorden van de Piotrkowska een prachtig nieuw centrum, passend bij het eigen DNA. Herkenning en erkenning door de eigen bevolking. Waar de Westergasfabriek in Amsterdam en het UNESCO erfgoed van de Zeche Zollverein in Essen bovenal het domein werd van de culturele elite, werd Manufaktura van iedereen.
Foto’s van boven naar beneden: Manufaktura, Winkelstraat Piotrkowska, Centrum Lodz, Streetart ROA, Leegstaand fabriekscomplex in Ksiezy Mlyn
Off Piotrkowska, uitgaanscentrum
Herbestemd complex in Ksiezy Mlyn (lofts en leisure)
Voormalige arbeiderswijk tegenover hotel Andels, Manufaktura
Hotel Andels, met zwembad op dak, Manufaktura
Manufaktura, kunstcentrum